Architektura, historia sztuki

bazylika

Typ kościoła z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych

pseudobazylika

Typ kościoła, w którym nawa główna jest wyższa od naw bocznych, ale nie posiada okien w ścianach nawy głównej.

hala

Kościół wielonawowy o nawach równej wysokości

rotunda

Budowla w układzie centralnym, wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przykrytego często kopułą.

budowla salowa

Jednonawowa, podłużna budowla sakralna z niewyodrębnionym prezbiterium.

westwerk

Rozbudowana zachodnia część bazyliki, usytuowana poprzecznie do korpusu nawowego, flankowana wieżyczkami schodowymi, z większą wieżą, na przedłużeniu nawy głównej, mieszczącą w górnej kondygnacji otwartą do nawy kaplicę lub lożę władcy.

kruchta

Część kościoła, przedsionek usytuowany przed głównym wejściem, niekiedy również przed bocznym – do naw lub zakrystii. Najczęściej wydzielona jest wewnątrz kościoła, choć może być w formie przybudówki wyraźnie wyodrębnionej z bryły budynku.

narteks

Kryty przedsionek przy frontalnej ścianie kościoła.

krypta

Przesklepione pomieszczenie znajdujące się pod posadzką kościoła, pierwotnie służące do przechowywania relikwii, później coraz większe, służyło jako miejsce pochówków.

transept

Nawa poprzeczna, położona pomiędzy prezbiterium a resztą jego budynku. Transept może być jedno- lub wielonawowy

ambit (obejście)

Przejście powstałe z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokół prezbiterium za ołtarzem głównym.

apsyda

Pomieszczenie na rzucie półkola, dostawione do bryły budynku, Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Apsyda jest zwykle mniejsza lub równa bryle części budynku.

apsydiola

Mała apsyda przylegająca do apsydy głównej albo do obejścia prezbiterium.

sklepienie

Konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej części budynku.

zwornik (klucz)

Szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepienia, zazwyczaj bogato profilowany i zdobiony dekoracją rzeźbiarską, wykonany z kamienia lub ceramiki, charakterystyczny dla gotyckich sklepień krzyżowo-żebrowych.

służka

Pionowy element o małym przekroju dostawiony do ściany lub filaru pełniący statyczną funkcję przenoszenia, za pośrednictwem żeber, ciężaru sklepienia krzyżowo-żebrowego na fundament.

gurt

Element konstrukcyjny i dekoracyjny sklepienia wykonany z cegły lub kamienia, w kształcie łuku spotykany w sklepieniu kolebkowym.

kopuła

Sklepienie o kształcie czaszy, półkoliste, półeliptyczne, ostrołukowe lub cebulaste, oparte na murze lub bębnie budowane nad pomieszczeniami o planie kolistym, eliptycznym albo wielobocznym za pośrednictwem pendentywów lub tromp.

trompy (pendentywy)

Narożny detal architektoniczny pozwalający na przejście z rzutu czworobocznego do ośmiobocznego lub koła stanowiącego podstawę kopuły.

pendentywy

Element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego.

kroksztyn (konsola)

Element architektoniczny w postaci ozdobnego wspornika, wykonany z kamienia, cegły lub drewna, podpierający rzeźbę, gzyms, balkon, kolumnę, żebra sklepienia, mający najczęściej formę esownicy lub woluty.

arkada

Element architektoniczny składający się z dwóch podpór (kolumn, słupów lub filarów), które zostały połączone u góry łukiem.

empora

Element architektoniczny występujący najczęściej w kościele w postaci odrębnej kondygnacji, zazwyczaj usytuowanej nad kruchtą lub nadwieszonej nad głównym wejściem. Empora jest wsparta na kolumnach lub filarach, otwartą do wnętrza kościoła.

biforium

Arkadowe okno lub przeźrocze podzielone najczęściej kolumienką lub słupkiem na dwie części.

triforium

Podzielone na trzy części okno lub przeźrocze.

portal

Ozdobne architektoniczne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach

fasada

Główna, efektowna elewacja budynku, o szczególnie dużej dekoracyjności, często nawet monumentalna, spełniająca funkcje reprezentacyjne wobec całego gmachu, a przez to wyróżniająca się spośród pozostałych elewacji.

tympanon

Wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stosowane w architekturze klasycznej. W architekturze romańskiej i gotyckiej półokrągłe lub ostrołukowe pole w górnej części portalu nad nadprożem, zdobione reliefem.

tympanon erekcyjny

W architekturze romańskiej i gotyckiej półkoliste lub ostrołukowe pole nad drzwiami, wypełniające przestrzeń między nadprożem a archiwoltą, u dołu zamknięte poziomo, u góry obramione łukowo, wypełnione rzeźbą lub płaskorzeźbą.

fiala (pinakiel, sterczyca)

Pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, zakończonej od góry iglicą, której krawędzie udekorowane są żabkami i która zwieńczona jest kwiatonem. Pełni też funkcję dociążającą przyporę.

wimperga

Dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo ostrołuk okna.

żabka

W architekturze i rzeźbie gotyckiej detal ozdobny w kształcie pączków lub zwiniętych listków odchylających się na zewnątrz. Umieszczano je w równych odstępach na krawędziach skośnych.

krenelaż (blanki)

Element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń, tzw. miedza, co miało ułatwić obronę.

laskowanie

gotycka dekoracja architektoniczna złożona z wąskich, wypukłych kamiennych prętów (lasek) o różnych profilach.

maswerk

Dekoracyjny, wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub zrobiony z cegieł, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety...

maszkaron

Rzeźbiarski motyw dekoracyjny w postaci stylizowanej głowy ludzkiej lub fantastycznej postaci, stosowany w rzeźbie architektonicznej i rzemiośle artystycznym.

arkatura (fryz arkadowy)

Ornament architektoniczny składający się z półkolistych małych arkad.

Edikula

Kapliczka, przy budynku lub w jego obrysie, charakterystyczna dla architektury starożytnej i renesansu. Może ona być w postaci niszy lub stojąca samodzielnie. Najczęściej zwieńczona frontonem opartym na pilastrach lub kolumnach.

blenda

Płytka wnęka w ścianie, o wykroju arkady lub okna, bez prześwitu.

Lizena

Płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym.

Pilaster

Element architektoniczny w formie płaskiego filara, nieznacznie występującego przed lico ściany.

boniowanie

Dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni, podkreślające ich układ.

rustyka

Sposób dekoracyjnego obrobienia faktury powierzchni muru kamiennego lub kamiennej okładziny ściennej, tak aby miały surowy wygląd.

attyka

Górny element elewacji budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn, osłaniający dach.

mezzanino (półpiętro)

Niska kondygnacja między piętrami (często między parterem a pierwszym piętrem) pojawiająca się w architekturze pałacowej. Powierzchnia przeznaczona na pokoje gościnne, dla służby lub dzieci.

Kampanila

Dzwonnica kościelna charakterystyczna dla architektury włoskiej, wyodrębniona z bryły kościoła i budowana obok niej.

Baptysterium

Budowla przeznaczona do wykonywania obrzędu chrztu, niekiedy usytuowana w pobliżu kościoła. Określenie „baptysterium” odnosi się także do samej niecki chrzcielnej, umożliwiającej przynajmniej częściowe zanurzenie kandydata do chrztu.

Obelisk

Pomnik w formie wysokiego, smukłego słupa, najczęściej o czworobocznej podstawie, wykonanego z jednego bloku skalnego.

Pylon

Wieża o prostokątnej podstawie, wznoszona parami i zwężająca się ku górze.

Peripteros

Budowla, którą otacza pojedyncza kolumnada.

Tolos

W starożytności budowla na planie okrągłym, najczęściej o przeznaczeniu kulturowym.

Belkowanie

Element konstrukcyjny leżący poziomo na kolumnach, półkolumnach i pilastrach. Składa się z trzech części: architrawu, fryzu i gzymsu.

Gzyms

Wysunięty przed lico ściany, zwykle profilowany element architektoniczny w postaci poziomej listwy wystającej przed lico muru, która chroni elewację budynku lub jej fragment przed ściekającą wodą deszczową. Oddziela poszczególne kondygnacje.

Fryz

Pośredni, poziomy człon belkowania z reguły położony między architrawem i gzymsem; ogólnie – każdy poziomy pas dekoracyjny.

Architraw

Główny (najniższy) poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu.

Woluta

Element architektoniczny i motyw ornamentacyjny w formie spirali lub zwoju.

Echinus

Lekko wygięty element architektoniczny pod abakusem kapitelu kolumny w porządku doryckim lub toskańskim. Ma kształt podobny do płaskiej poduszki.

Abakus

czworoboczna płyta będąca najwyższą częścią głowicy kolumny[1], pośrednicząca wraz z nią w przenoszeniu ciężaru belkowania na trzon kolumny.