Historia Sztuki - Terminologia Gotyk

AEDICULA

kapliczka w świątyniach rzymskich, w których stawiano jakiś posąg; w średniowieczu prywatna kapliczka

Akant

motyw zdobniczy w formie stylizowanego liścia rośliny śródziemnomorskiej - akantu

AMBIT (OBEJŚCIE)

przejście będące przedłużeniem naw bocznych, biegnące wokół prezbiterium za ołtarzem głównym

AMBONA

w budownictwie sakralnym miejsce służące duchownym do czytania tekstów liturgicznych, głoszenia kazania

APSYDA (ABSYDA)

półkolista lub wieloboczna nisza ołtarzowa, która zamyka prezbiterium

APSYDIOLA

mała apsyda przylegająca do apsydy głównej albo do obejścia prezbiterium

ARCHITRAW

pozioma belka spoczywająca na kolumnach

ARCHIWOLTA

zdobione ornamentami, profilowane lico arkady zamykającej portal lub każdy inny łukowo u góry zakończony otwór w ścianie budowli, najczęściej bogato zdobione

ATRIUM

nie zadaszone pomieszczenie wewnętrzne

BAPTYSTERIUM

budynek znajdujący się blisko kościoła, w którym dokonywano obrzędy chrztu. Z czasem zastąpiono baptysterium chrzcielnicą, znajdującą się wewnątrz kościoła

BELKOWANIE

element konstrukcyjny leżący poziomo na kolumnach, półkolumnach i pilastrach. Składa się z trzech części: architraw, fryzu i gzymsu.

BĘBEN

część budynku na rzucie koła, wieloboku lub elipsy, stanowiąca podbudowę pod kopułę.

BIFORIUM

arkadowe okno lub przeźrocze podzielone najczęściej kolumienką lub słupkiem na dwie części

BUDOWLA CENTRALNA

budowla wzniesiona zgodnie z zasadami układu centralnego, czyli na planie mającym co najmniej dwie krzyżujące się osie symetrii (na planie kwadratu, koła, krzyża greckiego (równomiernego))

ELEWACJA

zewnętrzna powierzchnia ściany budynku ze wszystkimi znajdującymi się na niej elementami, lico budynku

ENKAUSTYKA

antyczna technika malarska polegająca na stosowaniu farb, których spoiwem był wosk pszczeli

FASADA

frontowa elewacja budowli. Przeważnie fasada odzwierciedla podział budynku: ukazuje liczbę pięter i naw

FILAR

podpora pionowa najczęściej o przekroju prostokątnym, wielokątnym lub tak jak kolumna - okrągłym

FRESK

technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na mokrym tynku

GURT (SKLEPIENIOWY PAS)

element konstrukcyjny i dekoracyjny sklepienia wykonany z cegły lub kamienia, w kształcie łuku

GZYMS

dekoracyjny element, pas wysunięty przed lico muru

IGLICA

zwieńczenie wieży lub hełmu w formie wysmukłego ostrosłupa lub stożka

IKONA

obraz reprezentujący święta postać

KLINIEC

odpowiednio ukształtowany blok, cios kamienny, niekiedy cegła, element konstrukcyjny łuków i sklepień, może być zwornikiem

KOPUŁA

sklepienie w kształcie czaszy wzniesione nad pomieszczeniami o planie kwadratowym, okrągłym lub wielobocznym

KOŚCIÓŁ BAZYLIKOWY (BAZYLIKA)

to świątynia trój- lub pięcionawowa, w której nawa główna jest wyższa i szersza od naw bocznych co umożliwia umieszczenie w jej ścianach okien doświetlających wnętrze i przebiegających ponad linią arkad miedzynawowych i dachów naw bocznych;

KOŚCIÓŁ HALOWY

to świątynia wielonawowa, w której wszystkie nawy są tej samej wysokości, nawa główna jest doświetlana oknami ze ścian bocznych naw, najczęściej cała konstrukcja jest przykryta wspólnym dachem, ten typ był powszehny w Eur. Środ. w późnym gotyku

KRUŻGANEK

częściowo otwarty korytarz, z jednej strony przylega do ściany budynku, z drugiej był otwarty - ciąg arkad podpartych na kolumnach lub filarach. Otaczał dziedziniec.

KRYPTA

sklepione pomieszczenie pod kościołem, zwykle pod prezbiterium, spełniająca funkcję pochówkowe zmarłych dostojników duchownych i świeckich oraz jako miejsce przechowywania i eksponowania relikwii świętych.

KRZYŻ GRECKI

ma cztery ramiona równej długości

KRZYŻ ŁACIŃSKI

symbol ukrzyżowania Chrystusa

KRZYŻ ŚW. ANDRZEJA

krzyż w kształcie dużej litery T

LATARNIA

nadbudówka, najczęściej walec z oknami albo ażurowymi ścianami, umieszczonymi na szczycie kopuły, zwykle przykryty hełmem

ŁUK OSTRY

łuk, którego szczyt powstał z przecięcia się dwóch fragmentów okręgu

ŁUK PEŁNY

łuk w kształcie półkola

MASWERK

dekoracyjny ceglany element architektoniczny, którym wypełniano górną część gotyckiego okna, przeźrocza lub rozety

MOZAIKA

obraz lub dekoracyjny wzór wykonany z drobnych kawałków kamieni lub szkła

NADPROŻE

poziomy, płaski lub sklepiony element konstrukcyjny w formie belki umieszczonej ponad otworami w ścianie. Jego zadaniem jest przeniesienie obciążeń oddziałujących na fragment ściany ponad otworem na mur po obu stronach otworu

NARTEKS

kryty przedsionek znajdujący się przy przedniej (frontowej) ścianie kościoła, poprzedzony jest kolumnadą

NAWA BOCZNA

części przestrzeni kościoła równoległa do nawy głównej i otwarta na nią

NAWA GŁÓWNA

środkowa część wielonawowej świątyni, oddzielona rzędami kolumn od naw bocznych, wyzanacza główną oś budynku

NISZA

Wnęka/wgłębienie w kształcie prostokątnym albo półokrągłym, może być przeznaczona do celów zdobniczych, kultowych, wykorzystywana do stawiania posągów, urn itp.

OŚCIERZE

powierzchnie poprzeczne do płaszczyzny muru przy otworze okiennym lub drzwiowym. Mogą być to powierzchnie boczne (pionowe) lub górne (poziome, ukośne w kształcie łuku) zamykająca od góry otwór, może być poprowadzona prostopadle do lica ściany lub ukośnie.

PENDENTYWY (ŻAGIELEK)

element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego, umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła

PILASTER

element architektoniczny w formie płaskiego filara, nieznacznie występującego przed lico ściany, pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną, jak też dekoracyjną

PINAKIEL (STERCZYNA)

smukła i ostro zakończona gotycka sterczyna ozdobna, wieńcząca przypory i wierze, zazwyczaj zdobiona czołgankami (żabkami) wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie

PORTAL

artystyczna oprawa otworu wejściowego

PORTYK

część budynku na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierają dach, otwarta co najmniej z jednej strony, najczęściej jedno- lub dwukondygnacyjna, czasami zwieńczony trójkątnym szczytem

PREZBITERIUM

przestrzeń kościoła przy ołtarzu, przeznaczona dla duchowieństwa

PRZEDSIONEK

pomieszczenie znajdujące się między wejściem, a wnętrzem charakterystyczne dla kościołów, budowli publicznych i pałacowych

PRZĘSŁO

konstrukcyjnych element łączący dwie podpory (ściany, słupy, filary)

PRZYPORA (SKARPA)

pionowy element konstrukcyjny budowli, podpierających z boku ścianę budowli i przenoszących ciężar sklepień na podłoże, umożliwia on stosowanie dużych, zajmujących całą ścianę okien

RYZALIT

wstęp z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach, stanowiący jego organiczną część

RZYGACZ

zoomorficzne lub demoniczne figury umieszczane w górnych partiach gotyckich kościołów, najczęściej pełniły rolę rynien odprowadzających wodę deszczową

SKLEPIENIE

konstrukcja krzywoliniowa zakrywająca od góry przestrzeń budynku, sklepienie może być wykonane z kamienia, cegieł, betonu lub żelbetonu. Najpopularniejsze rodzaj sklepień: kolebkowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, wachlarzowe, kryształowe

TRANSEPT

krzyżujące się z nawą główną nawa poprzeczna

TRIFORIUM

arkadowe okno lub przeźrocze podzielone najczęściej kolumienką lub słupkiem na trzy części

TYMPANON

wewnętrzne pole frontonu świątyni antycznej lub pole wewnątrz łuku archiwolt romańskiego i gotyckiego portalu

WĘGAR

pionowy element konstrukcyjny ujmujący po bokach otwór okienny, drzwiowym itp., dźwigający nadproże lub łuk, zewnątrz ościeży

WIĆ ROŚLINNA

ornament roślinny w formie wijącej się lub spiralne skręcającej się łodygi z liśćmi, czasem kwiatami

WIĘŹBA (KONSTRUKCJA DACHOWA)

szkielet konstrukcyjny dachu, hełmu, a także kopuły, dźwigający pokrycie

WIMPERGA

trójkątne zwieńczenie architektoniczne gotyckich portali, okien wnęk itp.

WOLUTA (ŚLIMACZNICA)

element architektoniczny i motyw dekoracyjny w formie spirali lub zwoju

ZWORNIK

kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróżniających się kształtem, wielkością i dekoracyjnym opracowaniem, może być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej z drewna