WOHRP - notatki Ani

Czym zajmuje się historia języka polskiego?

Zarówno wewnętrznym rozwojem systemu jezykowego jak i okolicznościami zewnętrznymi, które na niego wpływają.

Kto wyróżnił aspekt wewnętrzny i zewnętrzny języka?

Klemensiewicz

Podaj przykłady zewnętrznego aspektu historii jezyka.

Historia państwa (polityczna), kościoła, społeczno-kulturowa...

Podaj przykłady wewnętrznego aspektu historii jezyka.

Zanik iloczasu,

Podaj pierwszą cezurę epok i ich datę graniczną.

Epoka przedpiśmienna i piśmienna. Granica: 1136 bulla gnieździeńska (ponad 400 wyrazów w j. pol), wcześniejsze teksty były fragmentaryczne. Bulla też jest fragmentaryczna, ale ma więcej wyrazów.

Podaj nazwę, cezury i charakter pierwszej doby epoki piśmiennej.

Doba staropolska (966/1136 - XV/XVIw): zanik iloczasu, próba stworzenia jednolitego j. pol.

Podaj nazwę i cezury drugiej doby epoki piśmiennej.

Doba średniopolska (XV/XVIw - 1772 I rozbiór Polski)

Podaj nazwę i cezury trzeciej doby epoki piśmiennej.

Doba nowopolska (1772 - 1939 wybuch II W.Ś.)

Podaj metody badania języka.

Metody: filologiczna, historyczno-porównawcza, rekonstrukcji wewnętrznej.

Na czym polega metoda filologiczna?

Na zestawianiu danych zabytków pisanych w tym samym języku.

Na czym polega metoda historyczno-porównawcza?

Na zestawianiu wariantów językowych funkcjonujcych w tym samym czasie.

Na czym polega metoda rekonstrukcji wewnętrznej?

Na porównywaniu współczesnych wyrazów i na podstawie podobieństw rekonstruowaniu ich praformy.

Jakie języki wschodnie wykształciły się z j. prasłowiańskiego?

Białoruski, ukraiński, rosyjski.

Jakie języki południowe wykształciły się z j. prasłowiańskiego?

Serbski, chorwacki, macedoński, bułgarski, słoweński, bośniacki, czarnogórski.

Jakie języki zachodnie wykształciły się z j. prasłowiańskiego?

Czeski, słowacki, dolnołużycki, górnołużycki, polski.

Wyjaśnij czym jest liga językowa.

Ligę językową tworzą języki sąsiadujące ze sobą, które na skutek wzajemnych oddziaływań upodobniły swoje systemy fonologiczne, gramatyczne i słownictwo. Języki tworzące l. jęz. są w stosunku do siebie powinowatem.

Podaj przykład ligi językowej.

Bałkańska liga językowa: grecki, rumuński, albański, bułgarski.

Wyjaśnij czym jest rodzina językowa.

Rodzinę jezykową tworzą języki, które rozwinęły się z jednego prajęzyka. Języki tworzące r. jęz. są w stosunku do siebie pokrewne.

Co oznacza człon "pra-"?

Oznacza epokę przedpiśmienną danego jezyka.

Co oznacza człon "staro-"? Podaj przykład.

Oznacza najstarszą postać pisaną danego języka.Np. scs - IX w - Cyryl i Metody.

W jakich źródłach znajdują się najwcześniejsze zapisy nazw własnych, odnoszące się do terytorium jęz. polskiego?

X w. Geograf Bawarski; X w. Dagome iudex; XI w. Kronika Thietmara; XII w. Bulla gnieździeńska; XIII w. Księga Henrykowska (pierwsze pl zdanie)

Co oznacza * przy formie wyrazowej?

Oznacza formę rekonstruowaną, hipotetyczną, niepoświadczoną w tekstach.

Jakie języki są w Europie pochodzenia nieindoeuropejskiego?

Estoński, lapoński, fiński, węgierski, (ugrofiński), baskijski (nie wiadomo=izolat jęz.), jęz. z r. ałtajskiej (tureckie, mongolskie, tangulsko-mandżurskie), jidisz (na bazie dial. germ.), j. martwe (bez przekazu międzypokol.: łacina, sanskryt...)

Podaj dwie teorie dot. praojczyzny praidoeuropejczyków.

Teoria pontycko-kaspijska i anatolijska.

Na czym polegała teoria pontyczko-kaspijska?

Praindoeuropejczycy mieli pojawić się 5 tysięcy lat p.n.e. między M. Czarnym, a M. Kaspijskim (teren wielkiego stepu). Inna nazwa: teoria kurchanowa. Zakłada, że praindoeu. byli konnymi wojownikami.

Na czym polegała teoria anatolijska?

Praindoeuropejczycy mieli pochodzić z Półwyspu Azji Mniejszej - Anatolia (obecnie teren Turcji) około 7 tys. lat p.n.e. Zakłada, że Praindoeu. Byli spokojnymi rolnikami, którzy zakładali po prostu nowe uprawy i dzięki temu zdobywali nowe tereny.

Względem czego zgadzały się dwie teorie dot. praindoeuropejczyków?

1. Że istnieli. 2. Że mieli zajmować coraz to nowe obszary. 3. Że przez to wykształciły się nowe języki: przekształcenia języków (teoria falowa - im dalej od epicentrum, tym więcej zmian, przekształceń)

Na jakie dwa zespoły dzielą się języki?

Na kentumowe (peryferyczne), satemowe (centralne).

Wymień języki kentumowe (peryferyczne).

germańskie (północ), tocharskie (wschód), italoceltyckie (zachód), greckie (południe), hetyckie (bardziej południe)

Wymień języki satemowe (centralne).

bałtosłowiańskie, albańskie, indoirańskie, tracko-ormiańskie (języki, które najdłużej pozostawały w epicentrum)

Na jakie rodziny dzielą się zespoły satemowe?

Na sanskryt, albański, łotewski i górnołużycki.

Na jakie rodziny dzielą się zespoły kentumowe?

Na francuski, norweski, irlandzki, niemiecki, grecki, rumuński, włoski.

Jaka rodzina j. miała istnieć wcześniej według niektórych badaczy?

Makrorodzina nostratycka (j. pranostrarycki) [łac. nostrates - krajanie, ziomkowie]

Na jakie rodziny miała dzielić się makrorodzina nostratycka?

Na r. indoeuropejską, ugrofińską i ałtajską.

Skąd się wzięła grupa bałtosłowiańska?

Badacze zakładają, że przez jakis czas języki bałtyckie i słowiańskie rozwijały się wspólnie. W wyniku rozpadu tej grupy pojawia się zespół prasłowiański i ojczyzna prasłowian.

Skąd się wzięła nazwa "słowianie"?

Od słowa, od błota, od "słoboda" (wolność), od "slave" (niewolnik)?

O co chodzi ze wspólnotą prasłowiańską?

Etap tej wspólnoty rozpoczyna się od VI w p.n.e. i trwa do VI w. n.e., ale częściej mówi się o istnieniu etnolektów mających cechy wspólne, a nie o jednolitym języku.

Jak wyglądał rozpad wspólnoty prasłowiańskiej? Wyróżnij 4 etapy.

VI-IIIw.p.n.e. okres wstępny; III w.p.n.e.-III w. n.e. jednolita [wspólnota?]; III-VI w.n.e. rozpad, nasilone różnicowanie; VI w.n.e. początek języków słowiańskich

Na jakie zespoły różnicują się języki zachodniosłowiańskie?

Na zespoły: łużycki, czesko-słowacki i lechicki.

Co odróżnia języki bułgarski i macedoński od innych j. słowiańskich?

Nie są językami fleksyjnymi, ale mają rodzajniki (jak j. germańskie).

Jaka jest geneza czaskiego i słowackiego?

Południowosłowiańska.

Czy kaszubski jest słowiański?

Tak, ale nie jest oficjalny, lecz regionalny.

Jaki wspólny prajęzyk miały polski i scs?

Prasłowiański.

Scharakteryzuj głagolicę.

Głagolica jest najprawdopodobniej najstarszym alfabetem słowiańskich, który zawdzięczamy Cyrylowi i Metodemu. Użyty był do zapisania scs (IX w). Jest alfabetem, nie językiem!

Czym różni się głagolica od cyrylicy?

Cyrylica opiera się na dużych znakach alfabetu greckiego (majuskuła); głagolica jest starsza; twórcą cyrylicy jest współpracownik Cyryla - Klemens Ochrycki; głagolica i cyrylica stały się podstawą grażdanki.

Jaka jest geneza grażdanki?

Car Piotr I zmodyfikował cyrylicę przez upodobnienie do alfabetu łacińskiego w XVIII w. (chyba 1710). Grażdanka występuje na wschodzie, tam, gdzie obrządek grecki.

Jaki alfabet przynależy obrządkowi rzymskiemu?

Alfabet łaciński w wariantach narodowych.

Wymień 3 etapy rozwoju polskiej grafii.

Prosta (1 litera łac. ma kilka możliwych odczytań); złożona (dzieje się najwięcej); diakretyczna (znaki diakretyczne).

Zaborowski i Feliński. Mówi Ci to coś?!

Proces dostosowywania alfabetu łac. do jp. Zaborowski 1514 rok; ale ost. litera pl alfabetu w XIX wieku; (j) Alojzy Feliński

Omów etnogenezę Słowian.

Jest to lud indoeuropejski, którego pierwszym językiem literackim był scs.

Jak powstał scs?

IX wiek; Cyryl i Metody zapożyczali wyrazy z greki, aby uzupełnić dialekt bułgarsko-macedoński; scs jest językiem wymarłym, zachowanym w tekstach pisanych w liturgii wschodniej.

Co to jest etnonim?

Nazwa danego plemienia, ludu... np. Polacy.

Co to jest etnografia?

Nauka o ludach.

Co to jest etnolingwistyka?

Połączenie kwestii kulturowych z językowymi.

Co to jest etnolekt?

Jakiś język, dialekt lub gwara, którym posługuje się lud.

Co to jest grupa etniczna?

To grupa, którą łączą wspólne pochodzenie, tradycje, teren (ale może zmienić teren, nie straciwszy odrębności) historia, język... np... Łemkowie

Co to jest grupa etnograficzna?

Koncentruje się na kwestiach powierzchniowych, materialnych, odrębność kulturowo-materialna np. Łowiczanie.

Podaj dwie teorie dot. Etnogenezy Słowian.

Teoria autochtoniczna i allochtoniczna.

Skąd pochodzą Słowianie wg. teorii autochtonicznej?

Z terenów między Wisłą a Odrą [1813 r. J. Kostrzewski (archeolog)]

Skąd pochodzą Słowianie wg. teorii allochtonicznej?

Z terenów dzisiejszej Ukrainy (obecnie bardziej popularna teoria) [K. Moszyńska (antropolog)]

Wymień zwolenników teorii autochtonicznej.

Mańczak, Lehr-Spławiński, Rudnicki.

Wymień powody nierozstrzygalności kwestii pochodzenia Słowian.

Skąpe dane, manipulowanie źródłami, emocjonalne podejście, kwestie polityczne, narodowe (każdy naród chce być kolebką prasłowiańszczyzny), brak interdyscyplinarności...

Czy Słowianie są naszymi przodkami?

Są naszymi przodkami pod względem językowym, ale nie musieli być przodkami genetycznymi. Słowianie wędrowali, ale wędrował też język.

Z jakimi problemami w temacie etnogenezy Słowian boryka się historia?

Późne źródła (IX w), gdzie mowa o Słowianach, ale to niepewne; piszą o krainach nie ruszając się z domu, na podst. niedokładnych map, prawdopodobnie nie stykali się ze Słowianami (może w V w, po rozprzestrzenieniu); mieli wiadomości nie z 1. ręki.

Z jakimi problemami w temacie etnogenezy Słowian boryka się archeologia?

kultura archeologiczna mogła obejmować kilka ludów, ale lud mógł składać się z kulku kultur; terminy nie są tożsame; kwestia datacji odnalezionych przedmiotów;

Dlaczego hydronimy nie są pewnym źródłem w badaniu etnogenezy Słowian?

Najstarsze nazwy, bo miekszańcy musieli odnaleźć się w terenie; nazwy, które mogą pochodzić sprzed okresu Słowian; dzisiaj nam nic nie mówią, mogą wyniakać z zatarcia znaczenia z powodu słowotwórstwa.

Dlaczego nazwy gatunków roślin i zwierząt nie są pewnym źródłem w badaniu etnogenezy Słowian?

W dużej perspektywie czasowej zmieniają się terytoria występowania roślin i zwierząt; współcześnie rośliny są przewożone; zmienia się klimat.

Dlaczego podobieństwo jezykowe nie jest pewnym źródłem w badaniu etnogenezy Słowian?

Języki nie muszą mieć wspólnego przodka, aby na siebie wpływać. Teoria drzewa genealogicznego; teoria falowa;

Czy w badaniu etnogenezy Słowian problemem jest skąpość danych?

Nie, problemem jest efekt ich odczytywania; problematyczność interpretacji.

Omów rozpad wspólnoty słowiańskiej.

Zakładamy, że najpierw była mała wspólnota, która się rozrastała; wspólnota nie zakłada istnienie jednego języka (VI w. p.n.e. - VI w. n.e.); od X w. mówimy o języku polskim (wzmacniany jest przez państwowość); V-VII w Słowianie docierają na Bałkany

Czy język czeski jest zachodni, czy południowy?

Czeski jest zachodni, ale na początku rozwijał się jak południowe, bo był wynikiem trzeciej migracji.

Co to jest palatalizacja?

Zmiękczenie: język dotyka podniebienia.

Kiedy miała miejsce pierwsza palatalizacja i jaki był jej przebieg?

II-III w. (regresywna); przebiega jednocześnie na czałym obszarze słowiańskim, np. okko --> ocko --> oczko.

Kiedy miała miejsce druga palatalizacja i jaki był jej przebieg?

VI-VII w. (też regresywna); monoftongizacja dyftongów np. muche --> muse --> musze

Kiedy miała miejsce trzecia palatalizacja i jaki był jej przebieg?

(progrezywna) różne hipotezy badawcze dot. czasu (mogła być: najwcześniejsza, pomiędzy I a VI, równolegle z II, najpóźniejsza) np. ovka --> ovc'a --> ovca

Scharakteryzuj polski język literacki.

1. Jest wspólny dla wszystkich, niezwiązany z regionem. 2. Pisana odmiana polszczyzny, która jest znormalizowana, skodyfikowana, wielofunkcyjna (np. j. prasy, poezji). 3. nie jest tym samym co język literatury.

W którym wieku ma miejsce wybuch piśmiennistw w j. polskim? (Podaj 2 koncepcje)

1. II poł. XVI w. (wg hipotezy małopolskiej, język lit. już na pewno był) 2. XIV w. (hipoteza wielkopolska: piśmiennictwo ciągłe)

Kto jest za koncepcją małopolską?

Bruckner, Milewski, Taszycki.

Palec pod budkę kto jest za koncepcją wielkopolską?

Nicz, Rudnicki, Kuraszkiewicz, Stiebel.

Jakie kwestie były brane pod uwagę w rozstrzyganiu problemu wybuchu piśmiennictwa?

Kwestie: czasu, regionu, kierunku normalizacji (czy najpierw dialekt kulturalny, czy język główny, ogólnopolski).

Czym wyróżnia się wielkopolska odmiana polszczyzny?

Udźwięczniającą fonetyką międzywyrazową, dyftongizacją, samogłoski nosowe wymawiane wąsko i synchronicznie (wionzać, wszyndzie, widzom itd.)

Czym wyróżnia się małopolska odmiana polszczyzny?

Mazurzenie, brak dyftongizacji, nosowa wymowa ą i ę; wymowa końcówki -enka; inicjalny akcent wyrazowy; zaśpiew w mowie potocznej; częste wymawianie partykuły "że".

Jaka odmiana jezyka mogła wpływać na j. literacki w XVII w?

W XVII w mógł wpływać j. mazowiecki (kwestia stolicy i wpływu na język przez prestiż).

Jaki był wpływ mazowsza na fonetykę j. literackiego?

1. Ukształtowanie grupy spółgoskowej "śr"/"źr"; 2. zanik samogłoski pochylone "a" i "e"; 3. Końcówka D w lp "e" przeszło w "i"/"y" (ziemie --> ziemi).

Jaki był wpływ mazowsza na morfologię j. literackiego?

1. Przedrostki "naj" w stopniu najwyższym; 2. przyrostek "ywać/"iwać" w czasownikach (wcześniej "awać"/"ować" np. wykonawać); 3. Przyrostek "ak" przy nazwach istot młodych; 4* kwestia dyskusyjna z przyrostkiem "ę".

Dlaczego kresy zaczęły wpływać na język literacki?

Np. przez ważne ośrodki kulturalne: Wilno.

Skąd się wzięli Polacy na Kresach?

1. Wilno, ważne ośrodki kulturalne; 2. Unia lubelska (powstanie RP Obojga Narodów: Polska i Wielkie Księstwo Litewskie) 1569. Na Litwie mówiono przede wszystkim po rusku; 3. Migracje ludności (szlachta, chłopstwo pod wpływem konfliktów zbrojnych;

Czy można mówić o dialekcie kresowym?

Nie, bo dialekt jest odmianą j. ogólnego. Lepiej: polszczyzna kresowa/j. polski na Kresach.

Jaki był wpływ polsczyzny kresowej na fonetykę j. literackiego?

1. Zmiana wymowy nazwisk zakończonych na "owicz"/"ewicz"; 2. W czasownikach zakończonych na "tać" "ć" przeszło w "cz" np. depczę; 3. Bogactwo przyrostków zdrabniających zakończonych na "eńka" itp.; 4. Upowszechnia się przedrostek "prze" np. przemiły.

Jakie są dwa etapy rozwoju j. literackiego?

I - kształtowanie (wlkp. i młp.); II - wykończenie - mazowsze i kresy.

Wymień 6 przełomów w kształtowaniu się polskiego jęz. literackiego (z datacją).

1. XIIw Uchwycenie najstarszych tekstów: wyrazy, zdanie (1270), zab. ciągłe (XIVw) 2. Gatunki: np. pierwszy przekład biblijny (XVw) 3. Traktaty ort. (1440; XVIw Zaborowski) 4. Teksty naukowe 5. Książka druk. (XVIw, Raj duszny) 6. Uniwersytet (1364).

Wymień przełomy w kształtowaniu się czeskiego jęz. literackiego (z datacją).

XIIw - zabytki; 1057/XIIIw - zdanie; koniec XIIIw - teksty ciągłe; lata 80 XIVw - przekład biblijny; XVw - Jan Hus, reforma ort.; 1468 druk; 1348 uniwersytet.

Kto był lepszy jeśli chodzi o rozwój jezyka literackiego?

Czechy wyprzedzały PL o 100 lat. Druk pojawił się, gdy czeski był już rozwinięty, a w PL druk przyczynił się do rozwoju. Mało jest tekstów PL nieprzerobionych z czes.; prestiż czeskiego i łaciny - zwyciężały cechy dialektalne mające poparcie w czes.

Co się wydarzyło w 1620? I jakie były trgo konsekwencje dla j. czeskiego?

Klęska Czechów pod Białą Górą -> katolizacja i germanizacja szachty: język literacki przestał być używany (tylko mówiony i dialektalny) -> do dziś: dyglosja/dwukodowość czeskiego (literacki różny od mówionego)

W którym wieku nastąpiło odrodzenie narodowe w Czechach i jakie były jego konsekwencje?

XVIII i XIX w - odrodzenie nar. -> tworzenie odrębności narodowej/językowej; powstaje nowoczesny czeski j. literacki.

Podaj autora i nazwę XIX wiecznego słownika czeskiego.

Słownik czesko-niemiecki Józefa Jungmana (uzupełnianie luk koszystaniem z języka polskiego i rosyjskiego.

Jak był widziany język słowacki?

Ma krótszą tradycję i nigdy nie był postrzegany jako prestiżowy z naszego punktu widzenia; Słowacja nie miała swojej państwowości, a państwo pomaga rozwijać kulturę i język.

W którym roku powstała Czechosłowacja?

W 1918.

W którym roku powstała Słowacja?

W 1993 (wcześniej był to region o mniejszej lub większej autonomii)

W którym wieku powstał słowacki język literacki, skąd się wziął i co narobił?

W XVIIIw. - początek powstawania, a powstanie w XIX w.; kształtuje się na podstawie dialektów zach-słow., bo były najbliższe czeskiemu(wcześniej j. czeski był j. lit.); XIX w. - środkowosł. -> oderwanie się od Czechów.

W którym wieku przełożono Biblię na j. słowacki?

W XVIIIw - klasztor w Pieninach.

Scharakteryzuj język dolno- i górnołużycki.

hamuje go brak państwowości; jęz. z zach. kręgu chrześcijańskie; nie jest wymarły - funkcjonuje (tożsamość jest pielęgnowana - szkoły, tablice, książki itd.)

Kto i kiedy przetłumaczył Biblię na górno i dolnołużycki?

przełom: tłumacz. Biblii na jęz. narodowe (1548 r. I tłum. Biblii Lutra przez Mikołaja Jakubica) - określa się je jako tłum. Na dialekt żarski.

Jakie 3 jęz. lit. były w górnych i dolnych Łużycach?

hociebuski (wariant protestancki); kulowski (katolicki) i budziszyński (protestancki).

Gdzie leżały Łużyce?

Na styku dwóch państw. Obecnie tylko na terenie Niemiec.

Gdzie leżą Górne, a gdzie Dolne Łużyce?

Dolne Ł. Są na północy (Budziszyn), a górne na południu (Hociebusz), bo patrzy się względem rzeki - Nysy Łużyckiej.

Kiedy pojawia się jeden język Łużycki i na podstawie jakiego wariantu?

Powstaje w XIX wieku, na podstawie budziszyńskiego. Jest to język bezwyznaniowy.

Co się stało z Łużyczanami po II wś?

Zostali uznani w Niemczech za mniejszość. Mniejszości będą zawsze dujęzyczne. Muszą się odnaleźć w społ. Najczęściej pierwszym jęz. jest ogólnonarodowy, więc łużycki jest zagrożony wymarciem.

Kiedy i jak zostały uporządkowane kwestie języka łużyckiego?

W XIX wieku na fali odrodzenia narodowego.

Jakie języki wyodrębniły się pod koniec XVII wieku?

Języki wschodniosłowiańskie: rosyjski, ukraiński, białotuski.

Scharakteryzuj j. rosyjski literacki.

Scs był przez długi czas jęz. lit. -> przejmował coraz więcej el. jęz. ruskiego; utworzył się w XVIII/XIX w. [późno, ale przez rolę scs]

Wymień zasłużonych dla j. ros. lit.

Puszkin (fizyk, chemik i pisarz, napisał gram. j. ros. na podst. mowy w Moskwie); Piotr I (reformacja alfabetu [cyrylicy], wprowadza grażdankę, którą przyswojono we wszystkich jęz., w których była cyrylica.

Kiedy kształtuje się język ukraiński?

Kształtuje się w tym czasie, kiedy rosyjski.

Wymień pisarzy ukraińskich?

Taras Szewczenko, A. Franko (ważni dla języka).

O jaką gwarę opiera się jęz. ukraiński?

Jest oparty na podst. Gwary naddnieprzańskiej.

Co to jest surżyk?

Mieszanka ukraińskiego i rosyjskiego.

Co to jest trasianka?

Mieszanka białoruskiego i rosyjskiego.

Kiedy rozwija się lit. jez. białoruski?

W XIX wieku, ale przez wpływy rosyjskie został zachamowany. Obecnie się go wskrzesza.

Co można powiedzieć o słoweńskim języku literackim?

Rozwijał się tak samo jak w Czechach i w Polsce. Istnieje od XVI w. (Słowenia - kraj od zawsze katolicki).

Co można powiedzieć o bułgarskim języku literackim?

Najstarszy literacki jęz. słowiański; kolejny etap scs (obecna struktura bardzo oddalona od scs); bułgarski narodowy - XIXw (odrodzenie narodowe); powstał na podstawie gwar południowo-bułgarskich. Po 1045 reforma cyrylicy zbliżająca ją do grażdanki.

Co można powiedzieć o macedońskim języku literackim?

Pojawia się po 1945 na podłożu gwar centralnych. Macedonia (ważna historycznie) nie była samodzielnym państwem (Jugosłowiańska Republika Macedonii);