Biologia na czasie 3

allel -

wersja genu, różniąca się od pozostałych wersji sekwencją nukleotydów. Może być dominujący (oznaczony wielką literą np. A) lub recesywny (oznaczony małą literą np. a)

alternatywne składanie RNA -

proces składania RNA, podczas którego różne odcinki pre-mRNA są wykorzystywane jako eksony. W jego wyniku powstają odmienne cząsteczki mRNA. Zachodzi w trakcie modyfikacji potranskrypcyjnej RNA

alternatywne źródła energii -

źródła energii inne niż paliwa kapalne (np. węgiel, gaz, ropa naftowa). Należą do nich m.in. wiatr, woda, promieniowanie słoneczne, ciepło wnętrza ziemi

analogiczne narządy -

narządy występujące u różnych gatunków, podobne do siebie i spełniające podobne funkcje, ale różniące się pochodzeniem (np. skrzydła owadów i skrzydła ptaków)

antropogeneza -

całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły do powstanie gatunku Homo sapiens

antykodon -

trzy kolejne nukleotydy w tRNA, których funkcja polega na rozpoznawaniu trzech komplementarnych nukleotydów (kodonu) na nici mRNA podczas syntezy białka

autosomy (chromosomy autosomalne) -

wszystkie chromosomy z wyjątkiem chromosomów płci

biblioteka cDNA -

zbiór bakterii, które zawierają różne cząsteczki DNA bez intronów należące do pełnego organizmu

biblioteka genomowa -

zbiór bakterii, zawierających różne fragmenty genomu jednego organizmu, które po złożeniu tworzą kompletny genom

biocenoza -

zespół populacji organizmów, żyjących na danym terenie w określonym czasie i powiązanych wzajemnymi zależnościami

biom -

zespół podobnych biocenoz, występujących na dużych obszarach. O zaliczeniu różnych obszarów do tego samego biomu decyduje podobieństwo cech zasiedlających je organizmów

biofarmaceutyk -

białko wytworzone w organizmie zmodyfikowanym genetycznie, stosowane do leczenia chorób człowieka

biogeneza -

całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły do powstania życia na Ziemi

biosfera -

przestrzeń, w której żyją organizmy, obejmująca dolną część atmosfery, powierzchniowe warstwy litosfery i prawie całą hydrosferę

biotop -

nieożywione środowisko życia organizmów

cecha dominująca -

cecha warunkowana przez allel dominujący. Ujawnia się zewnętrznie u homozygot dominujących i heterozygot

cecha recesywna -

cecha uwarunkowana przez allel recesywny. Ujawnia się zewnętrznie tylko wtedy, gdy allelowi recesywnemu towarzyszy drugi allel recesywny, czyli u homozygot recesywnych

cecha sprzężona z płcią -

cecha warunkowana przez gen lub geny zlokalizowane w chromosomach płci

chromatyda -

połówka chromosomu

chromatyna -

kompleks składający się z kwasów nukleinowych i białek, tworzący chromosomy podczas podziału komórki

chromosomy -

struktury zbudowane z ciasno upakowanej chromatyny. W nich są zlokalizowane geny

chromosomy homologiczne -

pary chromosomów, z których jeden pochodzi od matki, a drugi - od ojca. Charakteryzują się podobną budową i zawierają podobną informację genetyczną

chromosomy płci -

chromosomy warunkujące płeć. W wypadku człowieka u kobiety są to dwa jednakowe chromosomy płci (XX), u mężczyzny - dwa różne (XY)

crossing-over -

proces zachodzący podczas mejozy, w którego wyniku pojawiają się nowe kombinacje alleli genów rodzicielskich i powstają cztery typy gamet

destruenci -

grupa konsumentów (głównie bakterie i grzyby) rozkładających martwą materię organiczną na proste związki organiczne i nieorganiczne

DNA (kwas deoksyrybonukleinowy) -

kwas nukleinowy stanowiący materiał genetyczny wszystkich organizmów i niektórych wirusów. Nośnik informacji genetycznej

DNA pozagenowy -

fragmenty genomu znajdujące się między genami

dobór naturalny (selekcja naturalna) -

proces polegający na tym, że przeżywają i wydają na świat potomstwo osobniki najlepiej przystosowane do życia w danych warunkach środowiska; główny mechanizm ewolucji

dobór sztuczny (selekcja sztuczna) -

proces polegający na świadomej, przeprowadzanej przez człowieka, selekcji osobników dopuszczanych do rozrodu

dominacja niezupełna -

sposób dziedziczenia jednogenowego, w którym żaden z alleli nie dominuje w pełni nad drugim. W efekcie fenotyp heterozygoty jest inny od fenotypów homozygot

dominacja zupełna -

sposób dziedziczenia jednogenowego, w którym jeden z alleli w pełni dominuje nad drugim allelem. W efekcie fenotyp heterozygoty jest taki sam jak fenotyp homozygoty dominującej

drapieżnictwo -

forma oddziaływania antagonistycznego, w której drapieżnik atakuje, zabija i zjada ofiarę

dryf genetyczny -

przypadkowe zmiany częstotliwości występowania alleli w puli genetycznej małej, izolowanej populacji

dywergencja (ewolucja rozbieżna) -

powstawanie różnic pomiędzy blisko spokrewnionymi organizmami w związku z ich przystosowaniem się do funkcjonowania w różnych warunkach środowiska

efekt cieplarniany -

naturalne zjawisko fizyczne, polegające na zatrzymaniu ciepła przez atmosferę Ziemi. Powstaje dzięki obecności gazów cieplarnianych, głównie dwutlenku węgla, metanu i pary wodnej, które zatrzymują ciepło emitowane przez rozgrzaną powierzchnię Ziemi,

ekosystem -

jednostka ekologiczna złożona z biocenozy i jej nieożywionego, fizycznego środowiska - biotopu, które wzajemnie na siebie oddziałują

ekson -

odcinek genu kodujący informację o kolejności aminokwasów w białku lub nukleotydów w RNA

ekspresja genu -

procesy prowadzące do odczytania informacji genetycznej zawartej w genie, czyli powstania kodowanego przez gen białka lub RNA

elektroforeza -

technika rozdzielania cząsteczek (np. DNA, białek) w specjalnym, porowatym żelu pod wpływem pole elektrycznego

endemit -

gatunek występujący tylko na niewielkich terenach, zwykle odizolowanych od innych

enzymy restrykcyjne (restryktazy) -

enzymy z grupy endonukleaz, które katalizują rozcinanie dwuniciowego DNA w miejscu o określonej sekwencji (odpowiedniej dla danego enzymu)

eutrofizacja -

zwiększanie żyzności zbiorników wodnych w wyniku działalności człowieka (np. odprowadzania ścieków bogatych w związki fosforu i azotu). W efekcie następuje gwałtowny rozwój fitoplanktonu, który w powierzchniowej warstwie wód tworzy zakwity

ewolucja biologiczna -

proces stopniowych, kierunkowych i nieodwracalnych przekształceń organizmów

fenotyp -

cecha lub zespół cech orgaznimu, które są zależne od genotypu i środowiska

forma przejściowa (ogniwo pośrednie) -

w ewolucji organizm łączący cechy dwóch różnych grup systematycznych, np. gadów i ptaków

gatunek biologiczny -

grupa podobnych do siebie organizmów, zdolnych do krzyżowania się i wydawania płodnego potomstwa

gatunek inwazyjny -

gatunek obcy, który stanowi zagrożenie dla gatunków rodzimych

gatunek obcy -

gatunek, który nie występuje naturalnie na danym terenie

gen -

podstawowa jednostka dziedziczności. Fragment cząsteczki DNA, który zawiera informacje potrzebne do wytworzenia cząsteczki białka lub RNA.

genom -

materiał genetyczny organizmu, komórki, struktury komórkowej lub wirusa. U wszystkich organizmów jest zbudowany z DNA

genotyp -

zespół wszystkich genów organizmu; także - zapis alleli danego genu

heterozygota -

osobnik mający dwa różne allele danego genu

homologiczne narządy -

narządy występujące u różnych gatunków, które pełnią odmienne funkcje, ale mają wspólne pochodzenie (np. kończyny przednie kręgowców)

homozygota -

osobnik mający dwa jednakowe allele danego genu

hybrydyzja DNA -

połączenie komplementarnych nici kwasów nukleinowych

introdukcja -

wprowadzenie na dany teren gatunku obcego

intron -

odcinek genu, który nie pełni funkcji kodujących

inżynieria genetyczna -

dziedzina genetyki. Jej techniki pozwalają na ingerowanie w materiał genetyczny organizmów w taki sposób, aby zmienić ich cechy dziedziczne

klony -

organizmy o identycznym genotypie, identyczne komórki lub identyczne cząsteczki DNA

klonowanie -

proces otrzymywania klonów

kod genetyczny -

sposób zapisu informacji genetycznej w DNA

kodominacja -

sposób dziedziczenia jednogenowego, w którym dwa różne allele tego samego genu są równorzędne względem siebie. W efekcie u heterozygot oba białka kodowane przez te allele są wytwarzane jednocześnie i niezależnie od siebie

kodon -

trzy kolejne nukleotydy w DNA i mRNA, oznaczające jeden aminokwas w łańcuchu białka lub zatrzymanie syntezy białka

koewolucja -

wzajemna ewolucja populacji dwóch lub większej liczby gatunków, powiązanych silnymi zależnościami ekologicznymi

komensalizm -

zależność między osobnikami dwóch gatunków, która przynosi korzyści odobnikowi jednego gatunku, a nie wpływa w żaden sposób na osobnika drugiego gatunku

komplementarność zasad -

prawidłowość w łączeniu się zasad azotowych w kwasach nukleinowych. W DNA adenina zawsze łączy się z tyminą (A-T), a guanina z cytozyną (G-C). W RNA adenina łączy się z uracylem (A-U), a guanina z cytozyną (G-C)

konkurencja -

rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym osobniki tego samego gatunku lub różnych gatunków rywalizują ze sobą o zasoby środowiska

konsumenci -

organizmy cudzożywne, które odżywiają się innymi organizmami

konwergencja (ewolucja zbieżna) -

upodabnianie się organizmów niespokrewnionych ze sobą pod wpływem tych samych lub podobnych warunków środowiska

liczebność populacji -

całkowita liczba osobników tworzących populację

ligazy -

klasa enzymów katalizujących łączenie dwóch cząsteczek z wykorzystaniem ATP. Ligazy DNA uczestniczą w łączeniu nici DNA

łańcuch detrytusowy -

typ łańcucha troficznego, który rozpoczyna się od destruentów (konsumentów pierwszego rzędu), jego kolejne ogniwa stanowią konsumenci II rzędu i następnych rzędów

łańcuch spasania -

typ łańcucha troficznego, który rozpoczyna się od producentów, a jego kolejne ogniwa stanowią konsumenci II rzędu oraz następnych rzędów

łańcuch troficzny (łańcuch pokarmowy) -

ciąg organizmów, z których każdy jest zjadany przez następny organizm. Zwykle składa się z czterech lub pięciu organizmów

mikoryza -

symbioza grzybów z korzeniami roslin, np. niektórych drzew

mikromacierz DNA -

płytka zawierająca tysiące sond molekularnych ułożonych w regularny sposób, stosowana w diagnostyce molekularnej chorób

mikrorozmnażanie -

sposób klonowania roślin, który polega na otrzymywaniu wielu identycznych roślin potomnych z fragmentów rośliny macierzystej

mimetyzm -

upodabnianie się niektórych gatunków zwierząt barwą lub kształtem do otoczenia, zwiększając szanse przeżycia

mimikra -

upodabnianie się niektórych gatunków zwierząt do innych, zwiększające szanse przeżycia

mutacja -

w genetyce: nagła, skokowa i dziedziczna zmiana w materiale genetycznym. Mutacja genowa oznacza zmianę dotyczącą struktury genu. Mutacje genowe dzieli się na substytucje, delecje i insercje.

mutagen (czynnik mutagenny) -

czynnik fizyczny, chemiczny lub biologiczny wywołujący mutację

mutualizm fakultatywny (protokooperacja) -

oddziaływanie między osobnikami dwóch gatunków przynoszące korzyści każdemu z nich. Zależność ta nie jest niezbędna do przeżycia osobników i może występować okresowo

mutualizm obligatoryjny (symbioza) -

związek między osobnikami, przynoszący korzyści każdemu z nich i konieczny do ich przeżycia

nisza ekologiczna -

wszystkie wymagania niezbędne do życia danego osobnika lub gatunku

nukleotyd -

podstawowy element budujący DNA i RNA. Składa się z reszty kwasu fosforowego, cukru - deoksyrybozy (DNA) lub rybozy (RNA) - i jednej z zasad azotowych - adeniny, guaniny, cytozyny, tyminy (tylko w DNA) lub uracylu (tylko w RNA)

nukleozyd -

związek, który powstaje w połączenia zasady azotowej (adeniny, guaniny, cytozyny, tyminy lub uracylu) z cząsteczką cukru (deoksyrybozy lub rybozy)

oczko replikacyjne -

struktura powstała w wyniku rozplecenia DNA

operon -

występujący u bakterii zespół genów, podlegających wspólnej regulacji

organizm transgeniczny -

organizm zmodyfikowany genetycznie, zawierający gen pochodzący od innego gatunku

organizm zmodyfikowany genetycznie (GMO) -

organizm, którego cechy dziedziczne zostały zmienione wskutek ingerencji w jego materiał genetyczny

pasożytnictwo -

rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym jeden organizm, nazywany pasożytem, żyje kosztem drugiego organizmu, nazywanego żywicielem

PCR (łańcuchowa reakcja polimerazy) -

technika powielania fragmentu DNA bez udziału komórek (w probówce), za pomocą polimerazy DNA. Umożliwia otrzymywanie dużej liczby kopii wybranego fragmentu DNA

piramida ekologiczna -

graficzne przedstawienie struktury ekosystemu, w którym pierwszy poziom stanowią producenci, a następne poziomy konsumenci I rzędu i następnych rzędów. Może obrazować liczbę organizmów, ich masę lub ilość energii zgromadzonej na każdym poziomie troficznym

plejotropia -

zjawisko, w którego wyniku pod wpływem jednego genu, tzw. genu plejotropowego, ujawnia się wiele cech fenotypowych

polimerazy -

enzymy, które katalizują syntezę nici komplementarnej na matrycy pojedynczej nici kwasu nukleinowego. Wyróżnia się polimerazy DNA, biorące udział w syntezie DNA, oraz polimerazy RNA, biorące udział w syntezie RNA.

polirybosom -

więcej niż jeden rybosom połączony z jedną cząsteczką mRNA

populacja -

zespół osobników jednego gatunku zamieszkujący określony teren w tym samym czasie

producenci -

organizmy, głównie rośliny zielone, wytwarzające związki organiczne w procesie fotosyntezy

produkcja pierwotna -

ilość materii organicznej lub zmagazynowanej energii wytworzona w ekosystemie przez producentów

produkt GMO -

produkt zawierający organizmy zmodyfikowane genetycznie lub ich fragmenty

profil genetyczny -

zbiór wybranych sekwencji DNA, pozwalający na identyfikację danej osoby

protoonkogen -

gen warunkujący prawidłowy przebieg podziałów komórkowych

przeciwciała monoklonalne -

otrzymywane sztucznie przeciwciała, które mają identyczną swoistość. Są stosowane m.in. w medycynie jako biofarmaceutyki

pula genowa populacji -

suma alleli wszystkich genów wszystkich osobników wchodzących w skład populacji

radiacja adaptacyjna -

rozdzielenie się grupy organizmów pochodzącej od wspólnego przodka na liczne, zróżnicowane linie rozwojowe wskutek konieczności dostosowania się do odmiennych warunków środowiska

ramka odczytu -

seria kodonów w sekwencji DNA, rozpoczynająca się od kodonu START, a kończąca się kodonem STOP

rekombinacja -

proces prowadzący do powstania nowych układów alleli genów

relikt -

1. gatunek, którego obszar występowania jest zwykle dużo mniejszy niż w ubiegłych epokach; 2. gatunek należący do grupy systematycznej, która dawniej była mocno zróżnicowana, natomiast obecnie liczy niewiele gatunków

replikacja DNA -

proces powielania DNA, prowadzący do powstania dwóch cząsteczek DNA identycznych z cząsteczką wyjściową. Każda z cząsteczek potomnych składa się z jednej nici starej i jednej nici dosyntetyzowanej.

reintrodukcja -

powtórne umieszczenie osobników danego gatunku w miejscu, w miejscu w którym ten gatunek wyginął

restytucja -

działania ochronne mające na celu, odtworzenie gatunku w sytuacji, gdy jego populacja jest zbyt mała

RNA (kwas rybonukleinowy) -

kwas nukleinowy uczestniczący bezpośrednio bądź pośrednio w odczytywaniu informacji genetycznej. U RNA wirusów stanowi on nośnik informacji genetycznej

roślinożerność -

rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym roślinożerca zjada roślinę (zwykle tylko jej niektóre części)

różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) -

bogactwo form życia na Ziemi. Wyróżnia się: różnorodność genetyczną (wewnątrzgatunkową), różnorodność gatunkową oraz różnorodność ekosystemową (biocenotyczną)

rybozym -

cząsteczka RNA pełniąca funkcję kataliczną

sekwencjonowanie DNA -

ustalanie kolejności nukleotydów w DNA (sekwencji)

sieć pokarmowa (sieć troficzna) -

wzajemne zależności pokarmowe między organizmami w ekosystemie

siedlisko -

przestrzeń fizyczna, w której występuje dany organizm

składanie DNA -

proces wycinania i usuwania intronów oraz łączenia że sobą eksonów, zachodzący podczas modyfikacji potrankrypcyjnej pre-mRNA

sonda molekularna -

krótki, sztucznie utworzony, jednoniciowy fragment kwasu nukleinowego, umożliwiający odszukanie określonego genu w materiale genetycznym dzięki dołączonemu do niego znacznikowi

specjacja -

proces powstawania nowych gatunków. Może zachodzić na skutek rozdzielenia populacji jednego gatunku barierą geograficzną (specjacja allopatryczna) lub wykształcenia się mechanizmu izolacji rozrodczej (specjacja sympatryczna)

sukcesja ekologiczna -

proces ciągłych, kierunkowych zmian, które prowadzą do stopniowego przekształcania się ekosystemów. Wyróżnia się sukcesję pierwotną która zachodzi na obszarze dotychczas niezajętym przez żadną biocenozę,

szczątkowe narządy -

narządy słabo wykształcone, częściowo lub całkowicie niefunkcjonujące i uwstecznione w porównaniu z odpowiadającymi im narządami występującymi u ewolucyjnych przodków

szczepionki rekombinowane -

szczepionki wytwarzane za pomocą organizmów transgenicznych, zawierające białko patogenu zdolne do wywołania reakcji odpornościowej organizmu człowieka

telomeraza -

enzym kontrolujący długość zakończeń (telomerów) w chromosomach

telomery (sekwencje telomerowe) -

wielokrotnie powtórzone kilkunukleotydowe odcinki DNA o takiej samej sekwencji, znajdujące się na końcach chromosomów

terapia genowa -

metoda leczenia, polegająca na wprowadzeniu do komórek pacjenta prawidłowo funkcjonującej wersji uszkodzonego genu

tolerancja ekologiczna -

zdolność organizmów do przystosowania się do zmian czynników środowiska

transkrypcja -

przepisywanie informacji genetycznej z DNA na RNA; synteza RNA. Jeden z etapów ekspresji genu

translacja -

tłumaczenie sekwencji nukleotydów w mRNA na sekwencję aminokwasów w łańcuchu polipeptydowym; synteza białka. Jeden z etapów ekspresji genu

transformacja genetyczna -

proces wprowadzania obecnego DNA do komórki

wektor -

1. w biotechnologii: plazmid, sztuczny chromosom, wirus lub bakteria stosowane do wprowadzenia obcego DNA do komórki; 2. w ekologii: organizm, który uczestniczy w przenoszeniu pasożyta z jednego osobnika na drugiego

widełki replikacyjne -

obszar, w którym cząsteczka DNA ulega rozpleceniu w trakcie replikacji

zagęszczenie populacji -

liczna osobników danej populacji przypadająca na jednostkę powierzchni lub objętości zajmowanego przez nie obszaru

zakres tolerancji ekologicznej -

zakres zmienności czynnika, w którego obrębie organizm jest zdolny utrzymywać wszystkie procesy życiowe

zmienność -

zróżnicowanie cech osobników w obrębie jednego gatunku. Wyróżnia się zmienność genetyczną, która jest uwarunkowana czynnikami genetycznymi, i zmienność środowiskową (fluktuacyjną, modyfikacyjną), która jest uwarunkowana warunkami środowiskowymi